عوامل شیمیایی زیان آور در محیط کار

عوامل شیمیایی در محیط کار در بر گیرنده تمام مواد اولیه ، مواد خام ، مواد واسطه و فراورده*های اصلی ، که در صنعت به کار می*روند یا تولید می*شوند ، می*باشند. این موادکه به شکل گاز ، مایع و یا جامد هستند ، ممکن است طبیعی یا مصنوعی بوده و دارای منشاء گیاهی ، حیوانی و یا سنتتیک ( معدنی یا آلی ) باشند . هر یک از این مواد دارای خطرات و زیان*های مختص به خود است که در صورت تماس فرد با آن رخ می*نمایند . زیان حاصل از آنها به نوع راه ورود ، مقدار و طول زمان تماس بستگی دارد.

مایعات بسیاری در صنعت وجود دارند که کارگران با آنها سر و کار داشته و در تماس هستند . تعدادی از این مایعات خورنده و سوزاننده بوده و شامل برخی از اسیدهای معدنی و یا آلی ، قلیاها و تعداد دیگری از مواد شیمیایی مانند پرهیدرول( آب اکسیژنه ) و ... می*باشند . سایر مایعات صنعتی برحسب تقسیم بندی شیمیایی ممکن است دارای اسامی خاص ومعینی باشند مانند روغن*ها ، الکل*ها ، حلال*ها و ... مواد جامد نیز به گونه*های مختلف همانند توده ، کلوخه ، دانه ، پودر و یا گرد و غبار در صنعت تولید شده یا به کار می*روند . مهمترین شکل از مواد جامد که دارای اثرات فیزیولوژیک قابل توجه می*باشد ، گرد و غبار آنهاست ، زیرا هنگامی که گرد و غبار در هوا منتشر می*شود ، از راه استنشاق وارد بدن شده و اثرات خود را ( بسته به نوع ، مقدار، اندازه ذره و طول مدت تماس ) ظاهر می*سازد . گرد و غبار به عنوان یکی از آلاینده*های مهم هوای محیط کار شناخته می*شوند و گستره وسیعی از بیماری*ها و عوارض ناشی از کار را سبب می*شوند . از این رو در بهداشت حرفه*ای و سم شناسی صنعتی از اهمیتی ویژه برخوردارند.

آلاینده*های شیمیایی و تقسیم بندی آنها

کره زمین به وسیله اتمسفر گازی شکل که دارای ترکیب معینی است احاطه شده است . در این اتمسفر حدود 09/78 درصد نیتروژن ، 95/20 در صد اکسیژن ، 93/. در صد آرگون ، 03/0 در صد دی اکسید کربن و مقادیر ناچیزی نئون ، هلیوم ، کریپتون ، هیدروژن ، گزنون ، مواد رادیواکتیو ، اکسیدهای ازت و اوزون وجود داردکه ممکن است در هر محل با چنددر صدی بخار آب مخلوط شود. مقدار هر یک از این گازها که از حد معمول بیشترشود و یا هر ماده دیگری غیر از آنها که در اتمسفر وجود داشته باشد ، ماده آلوده کننده یا آلاینده دانسته می*شود. آلاینده*ها را می*توان برحسب حالت فیزیکی ، ترکیب شیمیایی و یا اثرات فیزیولوژیک آنها تقسیم بندی کرد.

تقسیم بندی آلاینده*ها بر اساس حالت فیزیکی

بر این اساس می*توان آلاینده*ها را به دو دسته گازها و بخارات و مواد معلق تقسیم کرد .

1.گازها و بخارات



m
به طور کلی ، گاز به ماده*ای گفته می*شود که در بالای درجه حرارت بحرانی خود قرار دارد و بخار به ماده*ای گفته می*شود که در حالت گازی در درجه حرارتی قرار دارد که آن درجه حرارت پایینتر از درجه حرارت بحرانی است و به همین دلیل با افزایش فشار می*توان آن را به مایع تبدیل کرد . به دیگر سخن ، گازها موادی هستند که در دمای 25 درجه سانتیگراد و فشار 1 اتمسفر حالت گازی داشته و بخار ، حالت گازی موادی است که درجه حرارت و فشار یاد شده به صورت مایع یا جامد می*باشد. تعداد گازها بسیار زیاد است . برخی در فرایندهای صنعتی به عنوان ماده اولیه مورد استفاده قرار می*گیرند و برخی دیگر به عنوان فراورده*های نهایی تولید می*شوند. بیشتر گازها دارای بوی نافذ بوده و حتی در مقادیر ناچیز ، پس از انتشار ، قابل تشخیص هستند . برخی از آنها دارای رنگ خاص بوده و در تراکم*های معین می*توان این رنگ را تشخیص داد . برای نمونه ، گاز کلر سبز و بوی آن نافذ و خفه کننده است . رنگ اکسید ازت زرد خرمایی و محرک و سرفه آور است . بخارات برم نیز قهوه*ای خرمایی و خفه کننده می*باشد . همچنین تعدادی از گازها دارای رنگ و بوی خاصی نیستند و یا به عبارت دیگر بی*رنگ و بی*بو می*باشند و از این رو ، وجود آنها به آسانی حس نمی*شود . این گازها در صورتی که خاصیت سمی داشته باشند بسیار خطرناک هستند . نمونه*هایی از این گونه گازها مونواکسیدکربن و دی اکسیدکربن می*باشند . افزون برداشتن خاص سمی ، برخی از گازها اشتعال پذیرند و ممکن است در اثر عدم تشخیص وجود آنها و برخورد شعله ، آتش سوزی*های بزرگ را ایجاد کنند و خسارات جانی و مالی زیادی به بار آورند .

از این رو ، مسئله نشت گاز ، جستجو و تعیین

مقدار آنها در صنعت اهمیتی ویژه دارد.

2.مواد معلق

انتشار و پراکندگی ذرات ذره*بینی جامد و یا مایع در یک فاز گازی خاص و یا در هول آئروسول نامیده می*شود . به این ترتیب ، مواد معلق شامل تمام ذرات گوناگونی است که در فضای محیط زیست یا محیط کار آئروسول موجود باشند . بر این اساس ، مواد معلق در برگیرنده گرد و غبار ، مه ، دود ، دمه ، مه*دود و افشانه ( اسپری ) خواهد بود . در مقابل آئروسول ، اصطلاح هیدروسول قرار دارد که به سیستم*های پراکنده در آب گرفته می*شود. سوسپانسیون و امولسیون گونه*هایی از هیدروسل هستند .

الف- گرد و غبار : گرد و غبار در اثر جدا شدن و شکستن مواد جامد و تبدیل آنها به ذرات کوچک تشکیل می*شود و معمولاً در هوا برای مدتی شناور و معلق می*ماند . اعمال مکانیکی مانند خردکردن ، اره کردن ، شکستن ، مته کردن ، ساییدن ، منفجرکردن و غیره ... باعث تولید گرد و غبار می*شوند . این ذرات ممکن است بسیار ریز بوده و از ذرات قابل دیدن با چشم تا ذره*بینی و فراذره*بینی تغییر کنند . انتشار و پراکندگی ذرات گرد و غبار در محیط می*تواند بر روی افرادی که با آن تماس می*یابند اثر نامطلوب به جا گذاشته و عوارض و بیماری*های گوناگونی ایجاد کند عوارض و بیماری*های حاصله ، به جنس گرد و غبار ، اندازه ذرات ، طول مدت استنشاق و حساسیت فردی بستگی دارد .

ب- مه : مه عبارت است از آئروسل*های قابل دیدن که به صورت ذرات و قطرات ریز مایع در هوا تولید می*شوند . مه در اثر تراکم بخار آب در شرایط فیزیکی خاص از نظر دما و فشار ایجاد می*گردد. برخی از آلاینده*ها در صنعت به شکل مه در هوا منتشر می*شوند. برای نمونه ، در عملیات آبکاری کروم ، بخارات اسیدکرومیک به صورت میست ( مه ) اسید در آمده و هوای محیط کار را آلوده می*سازد .

ج- دود : دود در اثر سوختن مواد آلی مانند چوب ، روغن ، چربی ، بافت*های حیوانی ، لاستیک و ... تولید می*شود و عبارت است از ذراتی که در اثر سوختن ناقص دارای مقدار زیادی کربن هستند .

د- دمه : دمه یا دود فلزی عبارت است از ذرات فلزی جامد که از سطح فلز مذاب خارج شده و در هوا منتشر می*شوند . تشکیل دود فلزی معمولاً با انجام یک واکنش شیمیایی مانند اکسیداسیون همراه است . ذرات دود فلزی بسیار کوچک*اند و اندازه آنها معمولاً کمتر از یک میکرون (2/0 تا3/0 میکرون ) می*باشد به همین دلیل ، دودهای فلزی پس از استنشاق می*توانند به سادگی به قسمت*های پایینی ششها ( حبابچه*های ششی ) رسیده و سپس همانند گازهای تنفسی به داخل جریان خون سرازیر گردیده و عوارض شدید را ایجاد کنند . دودهای فلزی در اثر ذوب فلزاتی مانند سرب ، کادمیوم ، روی ، آهن و ... تولید می*شوند و خطرهای آنها برای کارگرانی که در این صنایع کار می*کنند بسیار زیاد است .

ح- مه*دود : مه دود یا اسماگ اصطلاحی است که از دو واژه مه و دود (فوگ و اسموک) برگرفته شده و به آلودگی*های وسیع اتمسفری ناشی از آلاینده*های صنعتی و منبع طبیعی اطلاق می*شود. آلودگی هوا در شهرهای بزرگ اغلب از نوع مه*دود است .

ج- افشانه : به کار بردن آئروسولها ، سوسپانسیون*ها و یا امولسیون*ها تحت فشار و به صورت پاشیدنی به نام افشانه شناخته می*شود . در برخی صنایع ، به ویژه در صنعت خودروسازی ، رنگ* آمیزی بدنه خودرو به روش افشانه انجام می*گیرد و ماده رنگی به شکل ذرات بسیار ریز بر روی سطح پاشیده می*شود. همچنین در کشاورزی و بهداشت ، مواد آفت*کش و حشره*کش*ها به وسیله تلمبه سم*پاش به صورت افشانه به مصرف می*رسد.

چ-امولسیون : امولسیون عبارت است از تعلیق ذرات ریز مایع در یک مایع دیگر که به کمک مواد امولسیون*ساز انجام می*پذیرد .

تقسیم بندی آلاینده*ها بر پایه ترکیب شیمیایی

تقسیم بندی آلاینده*ها بر این پایه معمولاً بر اساس چگونگی ترکیب شیمیایی انجام می*گیرد . آلاینده*ها در سم*شناسی صنعتی بر این پایه تقسیم بندی می*شوند .

تقسیم بندی آلاینده*ها بر پایه اثرهای فیزیولوژیک

به طور کلی ، تقسیم بندی آلاینده*ها بر این پایه نمی*تواند رضایت بخش باشد ، زیرا در مورد گازها و بخارات نوع اثر فیزیولوژیک به تراکم ماده بستگی خواهد داشت ، مثلاً یک گاز یا بخار در یک تراکم مشخص ممکن است دارای خاصیت بیهوشی آور باشد ، در حالی که همان ماده در تراکم کمتر فاقد اثر بیهوشی آور بوده و بر دستگاه خونساز اثرگذارد.اگر چه قرار دادن یک ماده خاص در یک دسته ویژه و جداگانه به طور درست امکان*پذیر نیست ، اما می*توان تقسیم بندی آلاینده*ها را بر پایه اثرهای فیزیولوژیک به صورت زیر خلاصه کرد.

1-مواد التهاب آور و محرک :مواد محرک دارای اثر سوزاننده و تاول آور بوده و سطح مخاط مرطوب را متورم می*کنند . در مورد اثرات سوء ناشی از این مواد گفتنی است که عامل غلظت دارای اهمیتی بیشتر نسبت به عامل زمان و طول مدت تماس می*باشد . برخی مواد محرک قسمت دستگاه تنفسی را بیشتر تحت تأثیر قرار داده و آسیب می*زنند . از جمله این نوع مواد می*توان به آلائیدها ، گرد و غبار قلیایی ، آمونیاک ، اسیدکرومیک ، اسید فلوئوریدیک ، گازهای سولفور و سولفوریک اشاره کرد. تعدادی از مواد محرک ، هم قسمت بالایی و هم بافت شش را تحت تأثیر قرار می*دهند مانند فلوئور ، کلر ، برم ، ید و اکسیدهای کلر . برخی مواد ، محرک قسمت*های پایینی دستگاه تنفس و حبابچه*های ششی هستند مانند : دی اکسیدازت ، ازت و فسژن ، تماس شدید با محرک*های ریوی حتی می*تواند به مرگ حاصل از خفگی منجر شود.

N

2-مواد خفگی آور : مواد خفگی آور اثر خود را به علت اختلالی که در اکسیداسیون بافت*ها ایجاد می*کنند ، ظاهر می*سازند . این دسته از مواد به دو گروه خفگی آور ساده و مواد خفگی آور شیمیایی تقسیم می*شوند . مواد خفگی آور ساده ، گازهایی هستند که باعث پایین آمدن فشار نسبی لازم جهت اشباع خون از اکسیژن خواهند شد . از جمله این مواد می*توان به دی اکسیدکربن ، هیدروژن ، متان ، اتان ، نیتروژن ، هلیوم و اکسید ازت اشاره کرد . از سوی دیگر ، مواد خفگی آور شیمیایی به علت داشتن اثر شیمیایی ، عمل حمل اکسیژن به وسیله خون از ششها را مختل کرده و یا اکسیداسیون بافت*ها را ( هر چند که خون دارای اکسیژن کافی باشد ) به هم می*زند . منوکسیدکربن که با هموگلوبین ترکیب می*شود ، سیانوژن ، اسید سیانیدریک و نیتریلها که از اکسیداسیون بافت*ها به وسیله کاتالیستهای سلولی جلوگیری می*کنند ، از جمله این مواد هستند. همچنین آنیلین ، متیل آلانین و نیتروبنزن تولید مت هموگلوبین کرده فشار خون را پایین می*آورد و باعث اختلال تنفس می*شود.

3-مواد بیهوشی آور مخدر: این دسته از مواد اثر خود را به عنوان مواد بیهوشی آور ساده بدون ایجاد عوارض شدید سیستمیک ظاهر می*کنند و تعدادی از آنها دارای اثر رخوت آور بر روی سلسله اعصاب مرکزی می*باشند. در زیر برخی از این مواد به ترتیب و برحسب زیاد شدن خاصیت بیهوشی آورشان معرفی شده*اند : هیدروکربن*های استیلنی ، هیدروکربن*های اتیلنی و استرها .

4- سموم سیستمیک : موادی که باعث آسیب برخی از اندام*های داخلی می*شوند مانند بیشتر هیدروکربن*های هالوژنه – موادی که باعث آسیب دستگاه خونساز می*شوند مانند بنزن ، فنولها ، تولوئن ، گزیلن و نفتالین - سمومی که باعث آسیب عصبی می*شوند از قبیل متانول و تیوتن – فلزات سمی مانند سرب ، جیوه ، کادمیوم ، منگنز ، بریلیوم ، آنتی موان و ...- مواد معدنی غیر فلزی سمی مانند آرسینیک ، فسفر ، گوگرد .

5- سایر مواد معلق غیر از سموم سیستمیک : گرد و غبارهای سمی که ایجاد فیبروز ششی می*کنند ، مانند سیلیس و آزبست – گرد و غبارهای بی اثر مانند کربن و سیمان – گرد و غبارهای آلی که حساسیت ایجاد می*کنند مانند گرده گیاهان ، چوب و ...- مواد محرک مانند اسیدها ، قلیاها ، کرومات*ها و فلوئورها – باکتری*ها و سایر موجودات ذره*بینی